Evcil Hayvan Mamalarında Protein

Proteinler tüm canlılarda yaşamsal fonksiyonların devamlılığı için gerekli olan bir besin maddesidir. Türler arasında gereksinim düzeyleri değişmekle birlikte diyette yer alması zorunlu olan bir bileşendir. Karnivor (etçil) hayvanların protein gereksinimleri daha yüksektir. Evcil dostlarımızın protein gereksinimleri değerlendirildiğinde; kedilerin obligat carnivor (zorunlu etçil) oldukları ve bu sebeple protein gereksinimlerinin köpeklere göre daha yüksek olduğu unutulmamalıdır.

Proteinler amino asit adı verilen bileşenlerden oluşmaktadır. Basitçe açıklamak gerekirse protein bir tren ise amino asitler trenin vagonlarıdır. Diyetin tüketilmesi sonrasında proteinler sindirim sisteminde amino asitlere kadar parçalanmakta ve daha sonra bağırsaklardan emilmektedir. Emilen amino asitler metabolizmada kullanılacağı yere göre vücutta tekrar birleştirilmektedir. Bu işleme protein sentezi adı verilir.

Amino asitlerin farklı dizilimleri farklı protein yapılarını oluşturmaktadır. Değişken orijinlere (örneğin süt proteini kazein ya da yumurta proteini avidin dibi) sahip proteinlerin adları değişse de bileşimlerinde aynı amino asitler bulunmaktadır. Protein sentezine katılan 20 kadar amino asit bulunmaktadır. Bunlardan bazıları esansiyel yani vücutta sentezlenemeyen ve mutlaka diyet ile alınması gereken amino asitlerdir.

Evcil hayvan mamalarının yapımında kullanılan ana bileşenlerin tamamı protein içermektedir. Ancak bu kaynakların protein kaliteleri aynı değildir. Protein kalitesi dendiğinde akla gelmesi gereken üç temel unsur vardır. Bunlar protein miktarı, protein sindirilebilirliği ve esansiyel amino asit düzeyidir. Yalnızca protein miktarı üzerinden yapılan bir değerlendirme doğru olmaz. Mamada kullanılan hammaddelerin amino asit içerikleri ve sindirilebilme düzeyleri de çok önemlidir. Bu bağlamda bir diyet tercih edilirken protein miktarı yanında protein kaynaklarına da mutlaka dikkat edilmelidir.

Yalnızca protein miktarı yönünden yapılan kıyaslamalarda bazı bitkisel protein kaynaklarının hayvansal protein kaynaklarına göre daha yüksek düzeyde protein içerdiği söylenebilmektedir. Ancak protein miktarının yanında protein sindirilebilirliği ve özellikle de esansiyel amino asit miktarı da değerlendirmeye alındığında hayvansal protein kaynaklarının bitkisel kaynaklardan üstün olduğu görülmektedir.

Evcil hayvan diyetlerinde genel olarak tavuk unu, et unu, balık unu gibi hayvansal protein kaynakları ve bezelye, soya fasulyesi, mercimek gibi bitkisel protein kaynakları kullanılmaktadır. Son ürünün kalitesi mama bileşiminde tercih edilen kaynaklara göre değişiklik göstermektedir. Ayrıca protein kaynakları mamanın fiyatını belirleyen önemli unsurlardandır.

Proteinlerin Temel İşlevleri

Proteinler tüm canlıların metabolizmalarında hayati öneme sahip eşsiz besin maddeleridir. Hayvansal organizmalarda proteinlerin temel özelliklerinden bazıları;

- Hücrelerin plazma ve çekirdeklerinin temel maddesini oluşturarak yapı elementi görevi görürler.

- Hormon ve enzim gibi bileşiklerin sentezinde rol alarak; metabolizmada düzenleyici olarak rol oynarlar.

- Bağışıklık unsurlarının sentezlenmesinde görevlidirler, böylelikle bağışıklık sisteminin işlevlerine katkıları vardır.

- Metabolik fonksiyonlar sonucu açığa çıkan bazı zararlı maddelerin vücuttan uzaklaştırılmasını sağlarlar. Depo protein olarak rol oynarlar.

- Gereksinim fazlası proteinlerin bir miktarı vücutta depo protein olarak işlev gösterir.

- Protein yapısındaki amino asitler sayesinde ve kreatin gibi maddelerin sentezine katılarak deri, tüy ve tırnak sağlığına etki ederler.

- Kolin ve niyasin gibi moleküllerin sentezine katılırlar.

- Taşıyıcı görevleri olan albumin gibi maddelerin sentezlenmesi için gereklidirler. Taşıyıcı maddeler vücutta oksijen ya da besin maddeleri gibi moleküllerin iletiminden sorumludur.

- Kas proteinlerinin sentezine katılarak vücudun hareket edebilmesini sağlarlar.

Yukarıda proteinlerin ilk akla gelen birkaç işlevi verilmiştir. Proteinler bunların dışındaki sayıları belli olmayan çok çeşitli metabolik fonksiyonlarda görev almaktadırlar.

Protein Yetersizliği ve Amino Asit Dengesizliği

Proteinlerin yetersizliği veya amino asitlerin dengesizliği metabolizmadaki ahengin bozulmasına neden olmaktadır. Protein yetersizliği yukarıdaki fonksiyonların tamamında aksamaya neden olabilmektedir. Protein yeterli olsa bile amino asit profili dengesiz ise yine bir takım olumsuz etkiler görülebilmektedir. Bir amino asidin çok fazla bulunması başka bir amino asidin yetersizliğine neden olabilmektedir.

Ticari evcil hayvan mamaları üretiminde referans alınan standartlar sayesinde kaliteli ticari diyet tüketen kedi ve köpeklerde protein yetersizliği ya da amino asit dengesizliği sık karşılaşılan bir durum değildir.

Evcil Hayvanların Protein Gereksinimi

Evcil dostlarımızın yaşam döngüleri farklı metabolik ve fizyolojik süreçleri içermektedir. Bu bağlamda yaşamın tüm evrelerindeki protein gereksinimi de aynı değildir. Örneğin;

- Yeni doğan ve yavruluk dönemindeki kedi ve köpeklerin protein gereksinimi erginlere kıyasla daha yüksektir.

- Gebeliğin son dönemindeki bir dişinin protein gereksinimi gebe olmayan ergin bir dişiye göre daha yüksektir.

- Emziren bir annenin protein gereksinimi gebe bir dişiye göre daha yüksektir.

- Çalışan (sürü güden, kızak çeken, yarış koşan) bir köpeğin protein gereksinimi evde barındırılan bir köpeğe göre daha yüksetir.

Kısacası yaş, cinsiyet, yaşam evresi, metabolik durum, barındırma koşulları ve egzersiz düzeyi gibi etmenler protein gereksinimini doğrudan etkilemektedir.

Özet olarak evcil hayvanlarda protein ihtiyacının karşılanması, hayvan sağlığın korunması ve geliştirilmesi, protein yetersizliği ve amino asit dengesizliğinden kaçınılması için evcil dostunuzun yaşam evresi ve metabolik durumuna uygun olarak formüle edilen ve bileşiminde yüksek kaliteli protein kaynakları kullanılan diyetleri tercih etmeniz gerekmektedir.

Doç. Dr. Eren KUTER

MAKÜ, Veteriner Fakültesi, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı